ایرانیان از قرنها پیش به عنوان طلایه داران مذهب تشیع در شرق و غرب عالم مطرح بوده اند و باورهای شیعی در پوست و خون ایشان ریشه دوانده است. عالمان شیعه از قرنها پیش تاکنون سعی در معرفی این باورها به دیگر مذاهب و ملل جهان نموده اند و کم و بیش در این امر به موفقیتهایی نیز دست یافته اند. نمود برخی عقاید شیعی همچون "مهدویت" در برهه های زمانی مختلف، غرب را بر آن داشته تا بازگشتی دوباره به مفهوم مهدویت اسلامی داشته باشد و در این راه به منابع و متونی که در دسترش داشته و دارد، رجوع کند. در این میان برخی نویسندگان و اندیشه ورزان ایرانی که به دلیل سبقه مذهبی و یا ملی خود منتسب به شیعه بوده اند، فرصت را غنیمت شمرده و به معرفی نگاه آخرالزمانی و مهدویت شیعی به جوامع غربی نموده اند.

در این شماره به بررسی افکار و نظریات "مهدی خلجی" در مورد باورداشت مهدویت اسلامی می پردازیم.

2. مهدی خلجی: مطالعه و تحقیق اسلام، زمانی در حوزه علمیه قم و زمانی دیگر در واشنگتن!

مهدی خلجی متولد ۳۱ شهریور ۱۳۵۲ در شهر قم است. وی فرزند حجت الاسلام محمدتقی خلجی است که یکی از سخنرانان و نویسندگان مذهبی در قم محسوب می شود.[1] مهدی خلجی -چنانکه خود در مصاحبه هایش اذعان دارد- حدود 10 سال به تحصیل علوم دینی در حوزه علمیه قم مشغول بوده است اگرچه تاکید می کند هیچگاه لباس روحانیت را به تن نکرده است. وی در اواسط دهه هفتاد علاقمند به دانشگاه شده و دانشجوی دانشگاه تربیت مدرس تهران می شود و بدین واسطه به کلاسهای سروش و بابک احمدی راه می یابد. البته او دانشگاه را نیز همچون حوزه وامی گذارد و به سراغ فعالیتهای مطبوعاتی می رود. جالب آنست که خلجی اولین مقالات خود را در 20 سالگی برای اطلاعات می نوشته و پس از آن پای در مجلات و روزنامه هایی همچون کیان، نقد و نظر و انتخاب گذارده است. او در اوج دوران اصلاحات و در سال 1378 راهی اروپا و سپس آمریکا شده و به عنوان همکار، مجری و کارشناس با برنامه های شبکه های مختلف همچون بی بی سی، رادیو فردا، رادیو زمانه و صدای آمریکا به همکاری می پردازد. او اکنون عضو ارشد موسسه واشنگتن برای سیاست خاور نزدیک (The Washington Institute for Near East Policy) است.[2] او علاوه بر مقالات بسیاری که در موضوعات مذهبی و سیاسی نگاشته –و به برخی از آنها اشاره می شود- دو کتاب نیز تالیف نموده که یکی رمان "ناتنی"[3] است و دیگری کتاب "نظم نوین روحانیت در ایران"[4]. سه کتابچه "سیاست آخرالزمانی، تحلیل تاریخی و سیاسی" و "فتوای هسته ای: جایگاه مذهب و سیاست در راهبرد توسعه ایران" (در این دو مورد بیشتر سخن خواهیم گفت) و " آخرین مرجع" (با موضوع آیت‌الله سیستانی) (The Last Marja)[5] از دیگر نوشته های او به زبان انگلیسی برای موسسه مطالعات خاورنزدیک واشنگتن است.

گرچه در مورد چرخش فکری و سیاسی مهدی خلجی سخن بسیار است[6]، ولی در این مورد تنها به یک نمونه از باورهای امروزین وی بسنده می شود. او در مصاحبه ای که با برنامه پارازیت صدای آمریکا (VOA) در مورد کتاب جدید خود (نظم نوین روحانیت در ایران) نموده و در جواب سوال "شما چرا اینقدر در مورد اسلام و مسائل پیرامون آن می نویسید؟" چنین می گوید:

یک بخش مهمش به دلیل سابقه تحصیلات من است و بخش دیگرش بدین دلیل است که اسلام امروزه صرفا یک امر مذهبی نیست که فقط آدمهای مذهبی در مورد آن کار کنند... من خودم مذهبی نیستم و ولایت فقیه و هرگونه تبعیض مثبت به نفع هر دین و ایدئولوژی را نفی می کنم و معتقدم انسانها حقوق برابر سیاسی دارند. مذهبی بودن من هم بدین معناست که من به هر حال از نظر فرهنگی مسلمان هستم و در یک خانواده مسلمان به دنیا آمده ام اما به اسلام سنتی و تفسیر سنتی از اسلام معتقد نیستم و نوشته های من هم نشان می دهد که من به یک رویکرد انتقادی تاریخی به اسلام باور دارم.[7]

مهدی خلجی در مورد نگاه آخرالزمانی اسلام و نیز مهدویت اسلامی و شیعی نیز مصاحبه ها و نوشته های متعددی دارد که از جمله آنها کتابچه "سیاست آخرالزمانی، تحلیل تاریخی و سیاسی" (Apocalyptic Politics: Causes and Implications)[8] است. او در این کتابچه و در هنگام معرفی امام مهدی ع کاملا رنگ منتقد را به خود می گیرد و با آنکه با توجه به سبقه تحصیلیش قابلیت تقسیم بندی و تفکیک احادیث و منابع ضعیف و قوی در حوزه مهدویت را دارد، باز در نوشتار خود بارها با استناد به برخی احادیث ضعیف مطالبی را در مورد امام مهدی ع و دوران ظهور و حکومت ایشان می نگارد.[9] اوج سیاهنمایی او از دوران ظهور را می توان در نوشته زیر مشاهده نمود:

شایان ذکر است احادیث آخرالزمانی شیعی چشم اندازی خونین در مورد وقایع ظهور امام غائب را نشان می دهد. بنابر این روایات، در هنگام ظهور مهدی دو مرگ سرخ و سفید وجود خواهد داشت که هریک ثلث مردم جهان را خواهند کشت. مرگ سرخ نشان دهنده شمشیر مهدی و مرگ سفید نمایشی از طاعون است. در برخی احادیث مهدی دو سوم مردم جهان را می کشد و زمین را از لوث منکران (اسلام) پاک می کند و تا آنجا می کشد که خداوند از او راضی شود. در حدیثی دیگر او به دوازده هزار سرباز خود دستور می دهد هرکه را به مذهب او ایمان ندارد، بکشند.[10]

وی در قسمتی از این نوشته تمایلات مهدی گرایانه مردم ایران را به ضعفهای حکومت اسلامی پس از انقلاب نسبت می دهد:

شواهدی از تغییر مسیر انقلاب اسلامی از ایجاد مدینه فاضله به حکومتی آخرالزمانگرا را می توان در حرکات اجتماعی بی سابقه ای همچون تمایل به مراسم مذهبی، رفتن به زیارت گاهها و نیز بازسازی و پررنگ کردن مسجد جمکران مشاهده نمود. هنگامی که دولت ایران در وعده های خود (در جریان انقلاب) شکست خورد، بسیاری ایرانیان به دنبال جایگزینی (امیدبخش) بودند و به یکباره به سمت مهدی -منجی یا امام غائب- رفتند تا او حکومتی جهانی برپا کند.[11]

خلجی در کتابچه 46 صفحه ای "فتوای هسته ای: جایگاه مذهب و سیاست در راهبرد توسعه ایران" (Nuclear Fatwa: Religion and Politics in Iran’s Proliferation Strategy)[12] نیز به مناسبت به مهدویت پرداخته و حتی تلاش می نماید برنامه های هسته ای ایران را با تمایلات مهدی گرایانه افزایش یافته در ایران ارتباط دهد:

تلاش جمهوری اسلامی در سالهای اخیر در پافشاری بر فرهنگ مقاومت {در برنامه هسته ای}، همراه با تقویت مهدویت سیاسی در سیاستهای ایران، باعث می شود نگرانیها از ایجاد و تقویت نسل جدیدی از تندروها به وجود آید که نسبت به پیشینیان خود به ریسک کردن بیشتر از دوراندیشی و احتیاط متمایلند.[13]

وی در بخشی دیگر از این مقاله مدعی می شود شیعیان دوازده امامی در مورد زمینه سازی ظهور امام مهدی ع به سه گروه تقسیم می شوند؛ گروهی اهل سکوت که براساس روایات قائل هستند فقط با دعا و تقوا ظهور فرا می رسد، گروهی دیگر که فعالند و معتقدند باید با انقلابی اسلامی –همچون انقلاب ایران- پیش شرایطی را برای بازگشت مهدی فراهم ساخت و گروه سومی که می خواهند شرایط ظهور مهدی را با هر طریقی -ولو روشهای خشونت بار- آماده سازند.[14] او رییس جمهور سابق و جمعی دیگر از مسئولان جمهوری اسلامی را از دسته سوم می شمارد.

مهدی خلجی در چند نوشته خویش به طرفداری از بهائیت و بهائیان نیز می پردازد و سعی در اثبات این مطلب دارد که مطابق مبانی حقوق بشر بهائیت در ایران باید همچون مسیحیت و یهودیت به رسمیت شناخته شود:

آزار بهائیان و خشونت علیه آنان مسأله‌ای بنیادین است. مفهوم ملیت از آغاز ورودش به ایران به مقوله‌ی تشیع پیوند خورد. چنین شد که بهائیان نیمه‌ایرانی و دارای نیمی از حقوق شهروندی به شمار آمدند. در نتیجه به رسمیت شناختن حقوق شهروندی بهائیان نیاز به بازنگری در مفهوم ملیت و هویت ایرانی دارد. جدا از این سویه‌ی پراهمیت سیاسی، از جهات انسانی و عاطفی داستان بهائیان در ایران همزاد درد و رنجی است که هرچه پیش رفته افزوده شده که کاسته نشده. هیچ بحث جامعی درباره‌ی حقوق بشر نمی‌تواند بدون در کانون نهادن حقوق بهائیان به سرانجام بایسته برسد.[15]

شاید بتوان ریشه تفکرات خلجی را در منابعی دانست که وی به عنوان مرجع در بحث مهدویت معتبر می شمارد. وی در سایت خویش در جواب افرادی که از وی خواسته اند کتابهایی را در زمینه مهدویت معرفی نماید، به برخی از این منابع اشاره می نماید که نمودار ریشه فکری کنونی اوست. برخی از این منابع عبارتند از: کتاب مکتب در فرآیند تکامل نوشته حسین مدرسی طباطبایی و یا دو کتاب از احمد الکاتب و چند کتاب و مقاله از پژوهشگران غربی مهدی پژوه همچون فیلیو و دیوید کوک.[16] نکته حائز اهمیت در مورد این نوشته ها آنست که بسیاری از این منابع بیش از آنکه در زمینه مهدویت گره گشا و شناخت افزا باشند، شبهه افکن و تخریب­گرند.

منابع دیگر:

en.wikipedia.org/wiki/Mehdi_Khalaji

fa.wikipedia.org/wiki/مهدی_خلجی

mehdikhalaji.com